بازی درمانی
بازی درمانی روشی است که به کمک آن به کودکان دارای مشکل کمک می شود تا با مشکلاتشان مقابله کنند این روش به عنوان ابزاری برای برقراری ارتباط بین کودک ودرمانگر مورد استفاده قرار می گیرد .
محوریت بازی در بازی درمانی
اصولی کلی وجود دارند که بر تمامی انواع مداخلات بازی درمانی حاکم هستند ومتعلق به دیدگاه ویا روش خاصی در این رشته نیستند .کلیدی ترین بخش این فرایند عبارت است از کاربرد بازی های تخیلی که در زمان ارتباط میان بازی درمانگر ،کودک و آنچه که وینی کات آن را بازی در حضور فردی دیگر می نامد .کودکی که وارد برنامه بازی درمانی می شود به صورتی فعال بازی می کند وبه موضوعات پیچیده محیط خودپاسخ می دهد وسعی می کند که آن ها را بصورت جریانات قابل هدایتی برای خود در آورد . هنگامی که بازی با بازی درمانگر ی که سعی در قضاوت ندارد تقسیم می شود ، اثرات منفی عصبانیت ،فشار ،غم ،خجالت وتحقیر می تواند به کمک بازی وارتباط ناشی از آن التیام یابد .
دنیای بازی ودنیای واقعیت
کودکانی که به بازی درمانی فرا خوانده میشوند به روش خاص خود بازی را انتخاب می کند و آن را با اسباب بازی ها ،اشیا و یا سایر وسایل موجود در محیط اجرا می کند .ارتباط بین دنیای بازی و دنیای واقعی در چنین زمانی بسیار مشخص و آشکار نیست . روش های مختلف بازی درمانی روش های گوناگونی برای انجام بازی درمانی وجود دارد . انتخاب این روش ها به زمینه ای که مداخله در آن صورت می پذیرد و نیز دیدگاه حرفه ای و نظری درمانگر ونیازهای کودک وابسته است .در این بخش سه مدل مداخلات بازی درمانی مورد بررسی قرار می گیرند .بازی درمانی آزاد و هدایت نشده ،بازی درمانی متمرکز و بازی درمانی همراه با همکاری .دیدگاه های روان تحلیلی نسبت به بازی درمانی نیز وجود دارند اما بدلیل اینکه این شیوه ها بیشتر مورد استفاده روان درمانگران قرار می گیرند ،در این بخش مورد بررسی قرار گرفته نمی شوند .هر چند جنبه هایی از این نظریه ها در ضمن آموزش بازی درمانی ضرورتا مورد بررسی قرار گرفته می شوند و یا در بخش مطالعات موردی و مداخلات مورد استفاده قرار می گیرند اما نمی توان آن ها را جزو ضروریات دوره های آموزشی بازی درمانی به حساب آورد .کارول معتقد است که بازی درمانی پیوستاری است که از مدل آزاد و هدایت شده شروع شده وبه تکنیک های مشخص همراه با فرایند های از پیش تعیین اهداف مشخص منتهی می شود . بازی درمانی آزاد بر توانمندی کودک در انتخاب اسباب بازی و وسایلی که به بهترین وجهی عواطف و احساسات وی را نشان می دهد تاکید دارد .کودک این وسایل برای کشف تجارب درونی و بیرونی و حل مشکلات بر اساس توانمندی ها و زمان مورد نیاز خود استفاده می کند . به اعتقاد کارول اغلب درمانگران بایستی بر اصول و روش های بازی درمانی کودک محور مسلط باشند ،چون این روش به کودکان اجازه می دهد که خود دست به انتخاب بزنند و از این طریق تمرینات پیشنهادی درمانگر را انجام دهند .بسیاری از درمانگران شیوه ها و تکنیک های متمرکز و قابل کنترل تری را پیشنهاد می کنند به عنوان مثال مداخله از پیش تعیین شده برای ارتقای توانایی بیان عمومی احساسات و عواطف در کودکانی که اهداف درمانی ویژه ای برایشان در نظر گرفته شده است مانند حمایت در برابر از دست دادن والدین و درک معنی فقدان ،پیشنهاد می شود .
بازی درمانی رفتاری شناختی
کنل ، بازی درمانی رفتاری شناختی ، را به عنوان هماهنگ سازی مداخلات رفتاری و شناختی در پارادایم بازی درمانی تعریف می کند . این فرایند چارچوب نظری مبتنی بر اصول رفتاری شناختی در درون یک مدل رشدی ایجاد می کند .چار چوب نظری شناخت درمانی بر اساس مدل شناختی اختلالات عاطفی است
بازی درمانی هدایت نشده
بازی درمانی هدایت نشده بر اساس مدل درمانی راجرز که آکسلاین از آن به عنوان مدل هدایت نشده بازی درمانی استفاده می کرد، گرفته شده است. از نظر راجرز نقش درمانگر این است که شرایط مناسب برای خودشکوفایی را برای فرد ایجاد کند. درمانگر باید دارای خلاقیتی اصیل و واقعی باشد، یعنی آشکارا از این امر ممانعت به عمل آورد که در برابر مراجع، وضعیت تدافعی به خود گیرد. درمانگر باید صمیمی باشد اما از نظر عاطفی نباید درگیر مشکلات فردی مراجعین شود، نشان دادن همدلی به مراجعین کمک می کند تا باور کنند که مشکلاتشان درک شده است.
در هر حال بازی درمانی غیر هدایتی و آزاد بر محیط زیستی کودک تاکیدی ندارد و کودک به عنوان بخشی از جامعه، خانواده، مراقبان، مدرسه و محیط زیستی وسیع تر در نظر گرفته نمی شود. در این روش تاکید بر توانمندی کودک برای یافتن راه حل اختصاصی و مناسب، خود اوست. ممکن است برای برخی از کودکان برقراری ارتباط با یک بزرگسال صرفا بر اساس درخواست فرد بزرگسال مشکل باشد. ممکن است روشی چنین یک جانبه مانع برقراری ارتباط کامل و مناسب شده و سدی بر سر راه احساس آزادی و رهایی در کودکان و انجام بازی ایجاد کند.
بازی درمانی هدفمند
تمامی مدل های بازی درمانی تا حدودی معطوف به هدف هستند، این هدف عبارت است از انجام بازی توسط کودک و درمانگر به منظور حل مواردی که برای کودک ایجاد مشکل کرده اند. مواردی مانند انتخاب اسباب بازی ها بوسیله درمانگر، سن و شخصیت درمانگر، تماما اجزایی هستند که نشان می دهد که آیا بازی درمانی غیر هدایتی و آزاد، هدفمند و یا مشارکتی است. در تمامی مدل های بازی درمانی، درمانگر ممکن است پیشنهاداتی مانند ارائه موضوعی برای نقاشی، و یا بازی که می تواند هدف یک جلسه باشد ارائه دهد.
بازی درمانی رفتاری شناختی
این مدل بر پایه تعامل شناخت، عواطف، رفتار و فیزیولوژی شکل گرفته است. رفتار دارای اختلال به عنوان نوعی بروز تفکر غیر منطقی در نظر گرفته می شود و درمان براساس تغییرات شناختی انجام می شود. در زمان استفاده از این مدل برای کودکان تاکید مداخله بر کمک به کودک در صورت بندی افکاری است که به سازگاری وی با شرایط زندگی کمک می کند، هدف اصلا این نیست که کودکان مانند بزرگسالان فکر کنند. در این روش تاکید فراوانی بر درگیری کودک در فرایند درمان نسبت به سایر درمان های رفتاری برای کودکان کم سن وجود دارد.
شش ویژگی مرتبط با بازی درمانی شناختی رفتاری عبارتند از:
1-بازی درمانی شناختی رفتاری کودک را از طریق بازی با درمان درگیر می کند. کودک فعال است و موضوعاتی مانند مقاومت و عدم پیروی می تواند مورد توجه قرار گیرند.
2-بازی درمانی شناختی رفتاری بر افکار، احساسات، خیالات و محیط کودک تاکید دارد به این طریق می توان بر روی موضوعات مختلفی مانند فوبی های کودکی، عدم کنترل مدفوع و .. تاکید کرد و احساسات کودک در مورد مشکل را نیز در نظر گرفت.
3-بازی درمانی شناختی رفتاری میتواند استراتژی یا استراتژی هایی برای ایجاد رفتارها و افکار سازشی ایجاد کند و استراتژی های جدیدی را برای مقابله با احساسات و موقعیت ها به کودک آموزش دهد.
4-بازی درمانی شناختی رفتاری دارای ساخت هدایتی و معطوف به هدف است و کاملا باز و نامحدود نیست. درمانگر با کودک و خانواده در تعیین اهداف و هدایت کودک به سمت آن اهداف فعالیت می کند.
5-بازی درمانی شناختی رفتاری تکنیک های تجربی را مورد استفاده قرار می دهد به عنوان مثال می توان گفت که الگودهی از طریق عروسک های دستی و توسعه درمانگر انجام می شود.
6-بازی درمانی شناختی رفتاری امکان آزمون تجربی فرایند درمان را فراهم می کند و تکنیک مورد استفاده قابلیت ارزیابی می یابد و مشخص می شود که چه درمانی به وسیله چه شخصی برای یک کودک خاص موثرتر خواهد بود و مشکل خاص وی تحت چه شرایطی رفع خواهد شد.
بازی درمانی گروهی ساخت دار(هدایتی)
اوکانر شیوه ای به نام بازی درمانی ساخت دار گروهی اکوسیستمی معرفی کرده که شامل: جنبه های اجتماعی، جسمی، عاطفی، رفتاری و شناختی مشکلات کودک است. عملکرد اولیه این گروه عبارت است از بهبود تعامل اجتماعی کودک با همسالان، وضعیتی که در آن اعضای گروه همدیگر را ملاقات می کنند، اتاقی است دارای سه بخش. یک بخش مانند اتاق نشیمن که فعالیت های کم سروصدا و بحث و خوردن تنقلات در آنجا انجام می شود. در این بخش از کودک انتظار می رود که با بقیه اعضای گروه ارتباط گفتاری داشته باشد و اصول ساده و پایه ای را رعایت کند. در بخش دیگر یک میز و تعدادی صندلی برای گروه قرار داده می شود و از این قسمت برای بازی های دور میزی و فعالیت های هنری استفاده شده و تاکید اصلی بر مشارکت و همکاری و جهت گیری معطوف به تولید از طریق فعالیت های هنری است. بخش بزرگی از فضا نیز برای فعالیت های مربوط به حرکات درشت و بازی مورد استفاده قرار گرفته که در آن همکاری بین افراد مورد نظر است.
نقش بازی درمانگر در گروه عبارت است از شکل دهی به گروه و انتخاب فعالیت هایی که در گروه باید انجام شوند. تعیین اهداف گروه و برنامه های درمانی در طول جلسه ها نیز به عهده وی می باشد.
بازی درمانی به شیوه فیلیال
این شیوه مداخله روشی کوتاه مدت است و ترکیبی از بازی درمانی و خانواده درمانی است. درمانگر خانواده را آموزش می دهد و بر فعالیت های آنان نظارت می کند، و والدین جلسات بازی درمانی کودک محور را با فرزندان خود تشکیل می دهند. اغلب این جلسات درخانه و بدون نظارت مستقیم درمانگر انجام می شود. درمانگر و والدین جلسات دوره ای برای بحث و گفتگو در نظر خواهند گرفت تا از این طریق مشکلات احتمالی خانواده را حل کنند این کار باعث می شود تا مهارت های کسب شده ارتقا یافته و به مسائل زندگی روزانه نیز تعمیم بیایند. این شیوه توسط وان فلیت برای خانواده هایی که مبتلا به بیماری های مزمن هستند توضیح داده شده است.
بازی درمانی به شیوه همکاری
یکی از شیوه های انجام مداخله، مدل همکاری بین کودک و درمانگر است، در این روش هر آنچه در اتاق بازی اتفاق می افتد به کمک کودک و درمانگر ساخت داده می شود. این روش براساس نظریه ساختار اجتماعی و درمان به شیوه گفتگو شکل گرفته است. در این روش نحوه رشد ، بر اساس قصه هایی که درمانگر و کودک برای یکدیگر تعریف می کنند و یا قصه هایی که افراد دیگر برای کودک و درمانگر تعریف می کنند، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. بازی درمانی به شیوه همکاری این واقعیت مهم را نیز مورد تاکید قرار می دهد که کودک تنها یک عنصر منفرد و جدا شده نیست بلکه بخشی از سیستم بوم شناختی است. کشف هویت کودک با استفاده ازپارادایم بازی های رشدی انجام می شود.
بازی درمانی هدایت نشده
بازی درمانی هدایت نشده بر اساس مدل درمانی راجرز که آکسلاین از آن به عنوان مدل هدایت نشده بازی درمانی استفاده می کرد، گرفته شده است. از نظر راجرز نقش درمانگر این است که شرایط مناسب برای خودشکوفایی را برای فرد ایجاد کند. درمانگر باید دارای خلاقیتی اصیل و واقعی باشد، یعنی آشکارا از این امر ممانعت به عمل آورد که در برابر مراجع، وضعیت تدافعی به خود گیرد. درمانگر باید صمیمی باشد اما از نظر عاطفی نباید درگیر مشکلات فردی مراجعین شود، نشان دادن همدلی به مراجعین کمک می کند تا باور کنند که مشکلاتشان درک شده است.
در هر حال بازی درمانی غیر هدایتی و آزاد بر محیط زیستی کودک تاکیدی ندارد و کودک به عنوان بخشی از جامعه، خانواده، مراقبان، مدرسه و محیط زیستی وسیع تر در نظر گرفته نمی شود. در این روش تاکید بر توانمندی کودک برای یافتن راه حل اختصاصی و مناسب، خود اوست. ممکن است برای برخی از کودکان برقراری ارتباط با یک بزرگسال صرفا بر اساس درخواست فرد بزرگسال مشکل باشد. ممکن است روشی چنین یک جانبه مانع برقراری ارتباط کامل و مناسب شده و سدی بر سر راه احساس آزادی و رهایی در کودکان و انجام بازی ایجاد کند.
بازی درمانی هدفمند
تمامی مدل های بازی درمانی تا حدودی معطوف به هدف هستند، این هدف عبارت است از انجام بازی توسط کودک و درمانگر به منظور حل مواردی که برای کودک ایجاد مشکل کرده اند. مواردی مانند انتخاب اسباب بازی ها بوسیله درمانگر، سن و شخصیت درمانگر، تماما اجزایی هستند که نشان می دهد که آیا بازی درمانی غیر هدایتی و آزاد، هدفمند و یا مشارکتی است. در تمامی مدل های بازی درمانی، درمانگر ممکن است پیشنهاداتی مانند ارائه موضوعی برای نقاشی، و یا بازی که می تواند هدف یک جلسه باشد ارائه دهد.
بازی درمانی رفتاری شناختی
این مدل بر پایه تعامل شناخت، عواطف، رفتار و فیزیولوژی شکل گرفته است. رفتار دارای اختلال به عنوان نوعی بروز تفکر غیر منطقی در نظر گرفته می شود و درمان براساس تغییرات شناختی انجام می شود. در زمان استفاده از این مدل برای کودکان تاکید مداخله بر کمک به کودک در صورت بندی افکاری است که به سازگاری وی با شرایط زندگی کمک می کند، هدف اصلا این نیست که کودکان مانند بزرگسالان فکر کنند. در این روش تاکید فراوانی بر درگیری کودک در فرایند درمان نسبت به سایر درمان های رفتاری برای کودکان کم سن وجود دارد.
شش ویژگی مرتبط با بازی درمانی شناختی رفتاری عبارتند از:
1-بازی درمانی شناختی رفتاری کودک را از طریق بازی با درمان درگیر می کند. کودک فعال است و موضوعاتی مانند مقاومت و عدم پیروی می تواند مورد توجه قرار گیرند.
2-بازی درمانی شناختی رفتاری بر افکار، احساسات، خیالات و محیط کودک تاکید دارد به این طریق می توان بر روی موضوعات مختلفی مانند فوبی های کودکی، عدم کنترل مدفوع و .. تاکید کرد و احساسات کودک در مورد مشکل را نیز در نظر گرفت.
3-بازی درمانی شناختی رفتاری میتواند استراتژی یا استراتژی هایی برای ایجاد رفتارها و افکار سازشی ایجاد کند و استراتژی های جدیدی را برای مقابله با احساسات و موقعیت ها به کودک آموزش دهد.
4-بازی درمانی شناختی رفتاری دارای ساخت هدایتی و معطوف به هدف است و کاملا باز و نامحدود نیست. درمانگر با کودک و خانواده در تعیین اهداف و هدایت کودک به سمت آن اهداف فعالیت می کند.
5-بازی درمانی شناختی رفتاری تکنیک های تجربی را مورد استفاده قرار می دهد به عنوان مثال می توان گفت که الگودهی از طریق عروسک های دستی و توسعه درمانگر انجام می شود.
6-بازی درمانی شناختی رفتاری امکان آزمون تجربی فرایند درمان را فراهم می کند و تکنیک مورد استفاده قابلیت ارزیابی می یابد و مشخص می شود که چه درمانی به وسیله چه شخصی برای یک کودک خاص موثرتر خواهد بود و مشکل خاص وی تحت چه شرایطی رفع خواهد شد.
بازی درمانی گروهی ساخت دار(هدایتی)
اوکانر شیوه ای به نام بازی درمانی ساخت دار گروهی اکوسیستمی معرفی کرده که شامل: جنبه های اجتماعی، جسمی، عاطفی، رفتاری و شناختی مشکلات کودک است. عملکرد اولیه این گروه عبارت است از بهبودی تعامل اجتماعی کودک با همسالان، وضعیتی که در آن اعضای گروه همدیگر را ملاقات می کنند، اتاقی است دارای سه بخش. یک بخش مانند اتاق نشیمن که فعالیت های کم سروصدا و بحث و خوردن تنقلات در آنجا انجام می شود. در این بخش از کودک انتظار می رود که با بقیه اعضای گروه ارتباط گفتاری داشته باشد و اصول ساده و پایه ای را رعایت کند. در بخش دیگر یک میز و تعدادی صندلی برای گروه قرار داده می شود و از این قسمت برای بازی های دور میزی و فعالیت های هنری استفاده شده و تاکید اصلی بر مشارکت و همکاری و جهت گیری معطوف به تولید از طریق فعالیت های هنری است. بخش بزرگی از فضا نیز برای فعالیت های مربوط به حرکات درشت و بازی مورد استفاده قرار گرفته که در آن همکاری بین افراد مورد نظر است.
نقش بازی درمانگر در گروه عبارت است از شکل دهی به گروه و انتخاب فعالیت هایی که در گروه باید انجام شوند. تعیین اهداف گروه و برنامه های درمانی در طول جلسه ها نیز به عهده وی می باشد.
بازی درمانی به شیوه فیلیال
این شیوه مداخله روشی کوتاه مدت است و ترکیبی از بازی درمانی و خانواده درمانی است. درمانگر خانواده را آموزش می دهد و بر فعالیت های آنان نظارت می کند، و والدین جلسات بازی درمانی کودک محور را با فرزندان خود تشکیل می دهند. اغلب این جلسات درخانه و بدون نظارت مستقیم درمانگر انجام می شود. درمانگر و والدین جلسات دوره ای برای بحث و گفتگو در نظر خواهند گرفت تا از این طریق مشکلات احتمالی خانواده را حل کنند این کار باعث می شود تا مهارت های کسب شده ارتقا یافته و به مسائل زندگی روزانه نیز تعمیم بیایند. این شیوه توسط وان فلیت برای خانواده هایی که مبتلا به بیماری های مزمن هستند توضیح داده شده است.
بازی درمانی به شیوه همکاری
یکی از شیوه های انجام مداخله، مدل همکاری بین کودک و درمانگر است، در این روش هر آنچه در اتاق بازی اتفاق می افتد به کمک کودک و درمانگر ساخت داده می شود. این روش براساس نظریه ساختار اجتماعی و درمان به شیوه گفتگو شکل گرفته است. در این روش نحوه رشد ، بر اساس قصه هایی که درمانگر و کودک برای یکدیگر تعریف می کنند و یا قصه هایی که افراد دیگر برای کودک و درمانگر تعریف می کنند، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. بازی درمانی به شیوه همکاری این واقعیت مهم را نیز مورد تاکید قرار می دهد که کودک تنها یک عنصر منفرد و جدا شده نیست بلکه بخشی از سیستم بوم شناختی است. کشف هویت کودک با استفاده ازپارادایم بازی های رشدی انجام می شود.
محل اتاق بازی
از آنجا که کودکان پر سر و صدا هستند، لازم است اتاق بازی در نقطه ای از موسسه، مدرسه یا دفتر کار قرار داشته باشد که کم ترین امکان مزاحمت یا حواس پرتی را برای سایر مراجعان و کارکنان را داشته باشد. در صورتی که پدر و مادر یا سایر کودکان صدای اتاق بازی را بشنوند، ممکن است کودک احساس کند که به خلوت او تجاوز شده و در نتیجه ارتباط درمانی او آسیب می بیند.
ابعاد اتاق بازی
اتاق های باریک و بلند یا بزرگتر از این اندازه برای این مقصود مناسب نیستند. در اتاق های بزرگتر ممکن است درمانگر ناچار باشد برای آنکه به کودک نزدیک بماند او را در اتاق تعقیب کند و این کار باعث می شود که کودک از اینکه خود امکان نزدیک شدن به درمانگرو هدایت بازی درمانی را عهده دار باشد محروم شود.
ویژگی های اتاق بازی
این اتاق باید خلوت و به دور از دید دیگران باشد و دیوارهای داخلی یا درب آن فاقد پنجره باشد. وجود پنجره در دیوار بیرونی به احتمال زیاد اشکالی ایجاد نمی کند، اما باید این پنجره دارای پرده هایی باشد که بتوان آنها را کشید یا کرکره یا پشت دری پوشاند. بهترین شیوه نبود هیچ پنجره ای است.
کف پوش های مربع شکل وینیلی بهترین پوشش کف هستند زیرا با دوام هستند و به آسانی می توان آنها را شست و نیز قطعات آسیب دیده را می توان به راحتی و با هزینه ای اندک تعویض کرد. از استفاده از هر نوع فرش باید اجتناب شود. تمیز نگهداشتن آن دشوار است دانه های ماسه را نمی شود کاملا از میان پرزها بیرون کشید و ریختن رنگ روی فرش به راستی افتضاح به بار می آورد. در اتاق بازی و محوطه های مخصوص بازی که نمی توان از فرش استفاده کرد، می توان تکه بزرگی کفپوش یکپارچه زیر سه پایه ی نقاشی انداخت. به هر حال ممکن است این کار به کودکان چنین بنماید که آنها باید مراقب و تمیز باشند. فرش هم می تواند چنین پیامی را به کودکان منتقل کند.
دیوارهای اتاق بازی باید با لعاب قابل شستشو پوشانده شود. در مورد دیوارها هم همانند سایر قسمت های اتاق بازی سهولت نظافت مهم ترین مسئله است. باید از رنگ های بسیار درخشان، تیره و کدر استفاده نشود. رنگ کرم مایل به سفید مناسب است، زیرا فضا را شاد و روشن می کند.
در صورتی که امکانات مالی اجازه دهد، افزودن آینه یک طرفه و سیم کشی برای شنیده شدن صداها به منظور نظارت و آموزش را هم می توان در نظر گرفت. از طریق آینه ی یک طرفه می توان بدون آنکه حضور دوربین تصویربرداری در اتاق حواس کودکان را پرت کند، از جلسات فیلم برداری کرد. معمولا وجود دوربین فیلم برداری در اتاق بازی باعث هیاهو و رفتار اغراق آمیز در کودکان می شود و در صورتی که لازم باشد درمانگر مراقب دوربینی گران قیمت باشد، استرس او افزایش می یابد.
