روش های درمانی غیردارویی

1. داستان های اجتماعی

 افراد با اختلال های اتیستیک به خاطر نقص جدی در شناخت اجتماعی نظریه ذهن ذهن خوانی و انسجام مرکزی اطلاعات اساسی مربوط به هر موقعیت را از دست میدهند و قادر به تفکر مناسب و به تبع آن قادر به ارائه رفتارهای مناسب در تعاملات و موقعیت های اجتماعی نیستند. در واقع آنها قادر به درک و استنباط نقطه نظرات تصورات و تقاضاهای دیگران نیستند تا قادر به ارائه رفتارهای مناسب باشند بطوریکه بعضا به خاطر همین رفتارهای غیر متعارف از نظر برخی به عنوان افرادی خود محور و خود رای تلقی میشوند با توجه به آنچه گفته شد ارائه روش هایی که به افراد اتیستیک کمک کند تا موقعیت های اجتماعی را به خوبی پیش بینی و درک کنند و به دنبال آن رفتارهای مناسب تری را انجام دهند ضروری به نظر میرسد. داستان های اجتماعی یکی از آن روش هایی است که در زمینه درک عوامل اجتماعی به کودک اتیستیک کمک می نماید. داستان های اجتماعی توسط کارول گری (1991) به منظور کمک به درک بهتر افراد اتیستیک از مناسبات و تعاملات اجتماعی معرفی شد ارائه آموزش از طریق داستان های اجتماعی از جمله شیوه های موثر و پایدار در آموزش و توانبخشی کودکان اتیستیک می باشد. داستان های اجتماعی داستان های کوتاهی است که به شکل اول شخص نوشته می شوند و محتوای کلی آن رفتارهای مطلوب اجتماعی است که در قالب داستان(داستان های نمایشی) به کودک توضیح و ارائه میباشد. درونمایه اغلب داستان ها مهارت های ارتباطی و تعاملی روزمره است که به منظور آموزش مهارت های اجتماعی به کودکان اتیستیک گفته میشود. از طریق این داستان ها به کودک آموزش داده میشود که چگونه احساسات، نیات، منظور و برنامه های دیگران را درک کنند. در این روش داستانی بر اساس یک موقعیت و شرایط خاص با اطلاعات فراوان تهیه میشود و توسط مربی یا والدین به کودک ارائه میشود تا از طریق گوش کردن به آن بتواند استنباط کند بفهمد و جواب یا عکس العمل مناسب را از خود نشان دهد. این داستان ها معمولاً از سه جزء اصلی تشکیل میشوند : 1_اطلاعاتی در مورد افراد داستان مکان و اجزاء آن_2 احساسات و افکار افراد داستان _3 جوابها و عکس العمل های مناسبی که باید وجود داشته باشند. این داستان ها باید بر اساس نیاز کودک برای او خوانده شوند و حتماً باید از قول اول شخص مفرد و در زمان حاضر باشند. این داستان ها در صورت همراهی با تصاویر و موسیقی میتوانند تأثیر بیشتری داشته باشند. بایستی داستان های فراهم شده به گونه ای باشند که نقاط ضعف کودک را تصحیح کنند. مثلاً کودکی که از شرائط بخصوصی ترس دارد و یا اینکه در او ایجاد استرس میکند بهتر است داستان های مناسبی در مورد این شرایط برای او گفته شود. با توجه به تحلیل محتواهای انجام شده بر تعداد بسیاری از این داستان ها چهار نوع جمله یا گزاره در توصیف این داستان ها استفاده میشوند این چهار جمله عبارت اند از:

1) جملات توصیفی: توضیح دقیق گام به گام و عینی مناسبات اجتماعی در یک موقعیت اجتماعی مثلا توصیف و ترسیم مهمانی رفتن یا کلاس رفتن به طور مثال: وقتی میخواهم به مهمانی بروم اول سعی میکنم تمیز باشم و لباس تمیز بپوشم، به موقع آماده بشوم و ...

 2) جملات انعکاس دیدگاه: این نوع جملات حالتهای درونی مردم را توصیف می کند. یعنی توضیح دقیق و محسوس احساسات ،عواطف افکار انگیزه، خلقیات جملات انعکاسی واکنش یا پاسخهای مردم نسبت به موقعیت به یک موقعیت یا اتفاق را توصیف می کند و این که مردم چگونه می توانند به روش های مختلف در موقعیت وقتی تکالیفم را خوب انجام میدهم، معلمم خوشحال میشه و منم خوشحال می شوم مختلف واکنش نشان دهند.
به طور مثال:
وقتی تکالیفم را خوب انجام می دهم،معلمم خوشحال میشه و منم خوشحال می شوم که  که معلمم را خوشحال میکنم.

 3) جملات رهنمودی : جملات رهنمودی به صورت مثبت و فردی ارائه می شوند و عموما درباره آرزوها و علایق فرد اتیستیک میباشد. جملات انعکاسی فرد اتیستیک را به جهت نشان دادن واکنش مناسب راهنمایی و هدایت می کند. جملات رهنمودی اغلب به دنبال جملات انعکاسی گفته میشود و پاسخ مثبت فرد نسبت به محرک ها و رفتارهای بیرونی است و معمولا با کلمات مثبت آغاز میشود.
بطور مثال:
من می توانم
یا سعی میکنم

4 ) جملات کنترل : جملات کنترل در واقع راهبردها یا راحل های مشخصی که فرد با توجه به توانایی علائق و تفکر خود در برابر محرک ها یا موقعیت های پیش آمده به کار می برد. بطور مثال:
 اگر دوستم مریض بشود...
یا اگر جایی آتش گرفت ...
دلانو و اسئل (2006) در مطالعه ای تاثیر ارائه داستان های اجتماعی بر کار کرد اجتماعی کودکان اتیستیک نشان داد که استفاده از داستان های اجتماعی طول مدت مشارکت اجتماعی کیفیت مهارت های اجتماعی و تعاملی را ارتقاء می بخشد.

2. روش تعامل همه جانبه

روش تعامل همه جانبه، توسط جمعی از متخصصان (1998)، در بیمارستان هارپربری انگلستان که محل نگهداری و توانبخشی افراد با نارسایی ذهنی شدید بود، تدوین ومعرفی شد و بعدها توسط گراینت افرایم و همکاران توسعه یافت . روش تعامل همه جانبه، یک رویکرد تعاملی اجتماعی است که برای آموزش اصول مهارت های پیش گفتاری ارتباطات و جامعه پذیری به کودکان و بزرگسالان دارای نارسایی های ذهنی شدید است بخصوص آنهایی که هنوز مبانی اولیه ارتباطات اجتماعی را یاد نگرفتند مورد استفاده قرار میگیرد فریت و همکاران (2008) روش تعامل همه جانبه، به عنوان روشی برای رشد مهارت های ارتباطی به افرادی که بسیار منزوی هستند و بیشتر وقتشان را ترجیح می دهند، تنها باشند و نیز دارای رفتارهای تکراری، کلیشه ای و خودگردان هستند، بیشتر به کار میرود. هدف اصلی روش تعامل همه جانبه ورود به دنیای ذهنی فرد اتیستیک با انجام حرکات آینه ای است به عبارتی تقلید بی نقص رفتارهای حرکتی و آوایی فرد اتیستیک توسط مربی یا هر کسی که در این زمینه آموزش دیده به منظور ایجاد تعامل رضایت بخش میباشد. اگرچه در ابتدا به نظر می رسد که دنبال کردن رفتارهای زاید و بی اهمیت فرد اتیستیک خسته کننده و بی نتیجه باشد اما به مرور زمان روش مذکور موجب بهبود نسبی رفتارهای پایه مثل ارتباط چشمی، خیره شدن، لبخند زدن و آواسازی میشوند که خود این رفتارهای پایه زمینه ای برای یادگیری سایر مهارت های ارتباطی و اجتماعی میشوند .

3. یکپارچه سازی حواس

کودکان اتیستیک اغلب از نظر حسی (حواس پنجگانه) دچار مشکلاتی هستند و به خاطر همین مشکلات حسی دارای درک و تجربه حسی متفاوتی نسبت به افراد عادی هستند. افراد اتیستیک با مشکلات حسی ممکن است دارای آستانه تحریک بالا و یا پائین باشند و با مغز آنها قادر به پردازش اطلاعات حاصل از حواس پنجگانه نباشد به عبارتی قادر به انجام با یکپارچه کردن اطلاعات بیرونی نیست. در این روش درمانی که میتواند به شکل بازی درمانی، کاردرمانی و یا گفتار درمانی انجام شود به کودک کمک می شود تا بهتر از اطلاعات حسی بهره برد. مثلا اگر کودک با حس لامسه خود مشکل دارد از کودکی خواسته می شود تا اشیاء متفاوت با جنس های متفاوت را لمس کرده و با آنها کار کنند.موسیقی درمانی نیز جزئی از این روش است که توسط فرکانس های متفاوت حساسیت کودک را در برابر برخی اصوات کم و یا زیاد می کند. تمپل گراندین، که خود یک بیمار آتیسم بوده است دستگاهی را طراحی کرده است که با فشارهای متفاوت بر دست حس لامسه را بهبود می بخشد. قبل از اجرای این روش درمانی درمانگر حتما باید کودک را به دقت زیر نظر گرفته و آشنائی کامل و دقیقی در رابطه با خصوصیات حسی کودک پیدا کند. هدف روش یکپارچه سازی حسی، تقویت، هماهنگی و بهبود سیستم اعصاب مرکزی و همچنین واکنش مناسب به محرک های بیرونی است. تمرین ها یا دستورالعمل های درمانی بر اساس نوع مشکلات حسی توسط متخصص ارائه میگردد. برخی از تمرین ها می تواند به شکل زیر میباشد.

4. روش تحلیل کاربردی رفتار (ABA) یا برنامه لواس
 

 یکی از معروفترین برنامه های مداخله ای تحلیل رفتار کاربردی می باشد، که به روش لوواس هم معروف است. اساس این روش تحلیل ضعف ها و مشکلات رفتاری و ادراکی کودکان با اختلال اتیسم و سپس برنامه ریزی آموزش انفرادی برای هر کودک و آموزش نفر به نفر به آنها توسط مربیان آموزش دیده با استفاده از شرطی سازی کنشی اسکینری است.

نفر به نفر به انها توسط مربیان اموزش دیده با استفاده از شرطی سازی کنشی(اسکینری) است. بسیاری از روش های درمانی کودکان اتیستیک بر پایه اصول این روش تهیه شده اند. اصل مهم در این روش این است که رفتارهایی که مورد تشویق قرار بگیرند احتمال تکرار و افزایش خواهند داشت و رفتارهایی که مورد توجه قرار نگیرند احتمال حذف شدن آنها وجود دارد اگر چه ABA یک تئوری می باشد ولی بسیاری از مردم از این اصطلاح برای روش هایی که با این اصل کار میکنند استفاده می کنند . لوواس و همکاران (1987) طی مطالعه ای نشان داده اند که کودکان پس از گذراندن دوره درمان مداخله آزمایشی مجزا به سطح عملکرد بهنجار میرسند. به طور کلی برنامه تحلیل رفتار کاربردی انواع گوناگونی دارد که همگی بر اساس مداخله رفتاری طراحی شده اند برنامه های تحلیل رفتاری به دو صورت انفرادی و توسط یک متخصص و دیگری به صورت آموزش والدین بر روی کودک مبتلا به اتیسم اجرا میشود. ویژگی اصلی این برنامه این است که برای اولین بار به این نکته توجه نمود که کودکان مبتلا به اتیسم در طی هفته به بیش از 40 ساعت مداخله نیاز دارند در مدل آموزش والدین، والدین تقاضا میشود که در طول هفته، پنج ساعت با کودکانشان کار کنند و خود والدین نیز به مدت 10 تا 15  ساعت در هفته در جلسات گروهی آموزش والدین شرکت نمایند. طی یک مداخله که توسط اسمیت و همکاران (2000) صورت گرفت والدینی در برنامه شرکت نمودند که کودکانشان ضریب هوشی بین 35 تا 75 داشتند و در آخر مداخله ضریب هوشی آنها حدود 16  درجه افزایش نشان داد. لازم به ذکر است که تا حال حاضر، فنون مداخله ای خیلی کمی در استفاده از مداخله رفتاری برای آموزش مهارت هایی چون توجه مشترک و توانایی های نمادین که به هسته اصلی مشکلات کودکان مبتلا به اتیسم مربوط است موفق بوده اند .
در مطالعه ای با استفاده از روش لوواس بر روی 19 کودک به عنوان گروه آزمایش و مقایسه آن با وضعیت دو گروه 20  و 21 نفره به عنوان گروه کنترل در سنین پیش دبستان، به مدت 2 سال و با 40 ساعت کار فشرده در هفته، به صورت نفر به نفر با مربیان آموزش دیده صورت گرفت. نتایج نشان داد که حدود  47درصد از گروه آزمایش با میانگین بهره هوشی 107، موفق به ورود به مدارس عادی شده، 42 درصد آن ها ضمن کسب مهارت های خودیاری و عمومی وارد کلاس های ویژه کودکان زبان پریش شدند و 11 درصد باقی مانده به کلاس های عقب مانده مخصوص اتیسم منتقل گردیدند در حالی که در گروه کنترل اصلی تنها 2 درصد توانسته اند وارد مدرسه عادی شوند و 45 درصد به کلاس های زبان پریش و  53درصد باقی مانده نیز به کلاس های عقب مانده مخصوص اتیسم منتقل شده اند


5. مداخله رفتاری متمرکز بهنگام

مداخله رفتاری متمرکز بهنگام از جمله مداخله های رفتاری بسیار منسجم و مبتنی بر اصول یادگیری، برای افراد اتیستیک با دامنه سنی  3 تا  14 سال طراحی و ارائه شده است. محتوای برنامه مداخله رفتاری متمرکز بهنگام شامل توانایی توجه، تمرکز، تقلید ارتباط با نگاه، اظهارات هیجانی و پردازش چهره ای است. بر اساس گزارش های ارائه شده این شیوه درمانی برای بسیاری از کودکان با اختلال اتیسم مفید بوده است. گورالینک و رامی (2002)، برخی ویژگی های مهم این شیوه درمانی را به شرح زیر گزارش کردند.

هستینگز و سیمس (2006) در پژوهش های جداگانه اثر بخشی مداخله رفتاری متمرکز بهنگام را بررسی نمودند و نتایج تاثیر گذار آن بر بهبود مشکلات کودکان با اختلال طیف اتیسم را تایید نمودند.


6 . روش آموزشی پاسخ محور (PRT)‏

روش آموزش پاسخ محور (PRT) ، از جمله مداخله متمرکز بر والدین است و توسط کوگل و همکاران (1999) طراحی و معرفی شد. این روش مبتنی بر روش تحلیل رفتار کاربردی (ABA) میباشد و بر این فرض است که اختلال های کودکان می تواند با دستکاری های محیطی بهبود پیدا کند. این روش از جمله روش های منعطف و کارآمد برای هر دو کودک و مربی محسوب میشود. برخلاف روش های کلاسیک مثل تحلیل رفتار کاربردی، برنامه ای از پیش تنظیم شده نیست تا کودک و درمانگر ملزم به اجرای جز به جزء آن باشند، بلکه کودک آزادی عمل کامل دارد و بطوری که خود کودک به برنامه جهت میدهد. هدف از ارائه این روش، افزایش انگیزه و اشتیاق کودکان نسبت به یادگیری محیط اطراف، کاهش مقاومت کودک در طی جلسه درمان، بهبود ارتباط موثر والدین و مراقبان با کودک، ایجاد توانایی و مهارت های ارتباطی و کلامی پیشرفته در کودک، ایجاد رفتارهای اجتماعی و ارتباطی دوجانبه، ایجاد بازی ها و سرگرمی های هدفمند، بهبود عملکرد کودک در فعالیت های رسمی و غیر رسمی مدرسه و آموزشگاه، بهبود ارتباط کودک با دنیای پیرامون و شناخت بیشتر از جهان، کاهش رفتارهای کلیشه ای، رفتارهای مخرب و ایذایی کودک. در کل هدف نهایی از ارائه برنامه آموزشی پاسخ محور، بهبود مهارت های اجتماعی و تحصیلی کودک به منظور دستیابی به یک زندگی معنادارو همند می باشند.
 استا همر و گیست (2001)، طی پژوهشی روش PRT را در 12 جلسه، هفته ای یک ساعت به والدین آموزش دادند. تعداد نمونه این پژوهش 22 نفر بود که به صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. اثر بخشی درمان بدون در نظر گرفتن سطح مهارت های والدین در پژوهش دیده شد و نتایج نشان دهنده افزایش ارتباط و افزایش واژگان و لغات کودکانی بود که والدین شان در این پژوهش روش PRT را آموزش گرفته بودند. وبسمارا و همکاران (2009)، نیز طی پژوهشی این روش را به هشت نفر از والدین در 12 جلسه، هفته ای یک ساعت آموزش دادند. پژوهش نشان داد که والدین این روش را به خوبی آموزش گرفتند و بهبودی در کودکان نیز دیده شد. مینجارز و همکاران (2010)، مطالعه ای انجام دادند که طی این پژوهش روش PRT به والدین کودکان مبتلا به اتیسم که در رده سنی دو تا شش سال قرار داشتند، به مدت 10 هفته آموزش داده شد. نتایج این پژوهش نشان داد، والدینی که این روش درمانی را به خوبی آموزش دیدند و برای فرزندشان اجرا کردند، بهبودی قابل ملاحظه ای را در عملکرد کلامی کودکان مشاهده کردند.


 7. روش، آموزش و درمان کودکان با اختلال اتیسم و مشکلات ارتباطی (TEACCH)
 

تیچ عنوان پروژه تحقیقاتی دانشگاه کارولینای شمالی آمریکا در زمینه روانپزشکی کودکان بود. روش تیچ، به عنوان اولین برنامه جامع خدماتی برای رفع نیازهای ارتباطی افراد با اختلال های طیف اتیسم، توسط اسکاپلر (1972)، مطرح شد. واژه تیچ، سرواژه عبارات، آموزش و درمان کودکان با اختلالهای اتیسم و مشکلات ارتباطی می باشد. تیچ، به برنامه آموزش ساختارمند معروف است و اعتقاد بر این است که محیط زندگی کودک باید با او تطبیق داده شود نه اینکه کودک با محیط تطبیق داده شود. در این روش از تکنیک خاصی استفاده نمیشود بلکه برنامه درمانی بر اساس سطح عملکرد کودک پایه ریزی میشود. توانائی های کودک بر اساس معیارهای آموزش های روانی بررسی میشود و تکنیک های درمانی در جهت بهبود ارتباط، مهارت های اجتماعی و انطباقی طراحی میشوند. در این روش به جای اینکه به کودک یک مهارت و توانائی خاص آموزش داده شود. سعی بر این است که مهارتهایی آموزش داده شود تا وی بتواند محیط اطراف خود و رفتارهای اطرافیان خود را بهتر درک کند. به عنوان مثال، برخی از کودکان اتیستیک هنگام احساس درد شروع به فریاد زدن می کنند، در این روش سعی بر آن است که به کودک آموزش داده شود تا هنگام احساس درد چگونه با برقراری ارتباط، آن را به اطرافیان خود بفهماند. برنامه تیچ، بر سازماندهی محیط، حمایت دیداری، انفرادی سازی اهداف و آموزش مهارتهای استقلال و رشد تأکید دارد. این روش، گستره عمر کودک مبتلا به اتیسم را مدنظر قرار داده، بر مهارت هایی که برای کسب استقلال در آینده اهمیت دارند، تأکید میورزد همچنین والدین را تشویق میکند که در فرایند آموزش کودکان خود مشارکت جدی داشته باشند و متخصصان را ملزم می کند که والدین را به عنوان افرادی که بر کودکشان تأثیر گذارند، بپذیرند اسکاپلر و مسی باو، 1984؛ نقل از کورسلو (2005). برنامه تیچ، ویژه والدینی است که کودکشان به تازگی تشخیص اتیسم را دریافت کرده اند و والدین این کودکان را تشویق میکند که در برخورد با کودکشان از یک برنامه ساخت دار استفاده نمایند و تماس خود را با متخصصان همواره حفظ نمایند. این برنامه تأکید مینماید که حفظ سطح بالایی از تعامل بین خانه و دیگر موقعیت های آموزشی یک عامل اساسی در پیشرفت کودک می باشد. چهار مؤلفه اصلی آموزش تیج عبارتنداز: سازماندهی فیزیکی،  برنامه ها،  نظام کاری و سازماندهی تکلیف به طور خلاصه مبانی و اصول برنامه آموزشی تیچ به شرح زیر میباشد:

 این روش مثل برخی روش های دیگر، دارای منتقدانی نیز هست و معتقدند که این روش خیلی خشک و پر شاخ و برگ است. همچنین ممکن است کودک اُتیستیک دریابد که در برابر عمل خواسته شده چه انتظاری از او میرود و فرا بگیرد که بدون فکر، خلاقیت و دقت جواب خواسته شده را اجرا کند. از نقطه ضعف های دیگر این برنامه، کمبود مطالعات تجربی در رابطه با آن میباشد.


8. روش فلور تایم یا دی. آی آر (  DIR)

 این روش توسط استانلی گرین اسپن و سرنا وایدر (1990)، طراحی و ارائه شده است وبه عناوین مختلفی از جمله روش اسپن، روش فلور تایم و یا دی. ای. آر معرفی میشود ولی به روش فلور تایم معروف است. فلور تایم واژه انگلیسی به معنی کف زمین است که نشان از زمان نشستن مستقلانه کودک است. این روش بسیار شبیه به بازی درمانی است. در این روش سعی بر این است که ارتباط کودک با یک فرد دیگر از طریق برنامه های دقیق بازی بیشتر و مؤثرتر شود. این روش شامل شش مرحله می باشد که کودک در طی مراحل تقلید و چگونه یاد گرفتن را از بزرگترها فرا می گیرد و به عبارتی کودک باید نرده بان شش پله ای را طی کند ممکن است کودکان در این روش با مشکلاتی نیز روبرو شوند مثلا به علت اختلال حسی در درک بعضی از تمرینات خواسته شده مشکل پیدا کنند و یا اینکه قادر به انجام برخی از تمرینات بدنی موجود در برنامه نشوند. در این برنامه والدین و درمانگران سعی میکنند شرایطی را فراهم کنند تا پیشرفت کودک را از طریق مسیرهایی که دوست دارد، بتواند شش مرحله پیشرفت موجود در این روش درمانی را طی کند این روش به طور مجزا کودک را در بدست آوردن مهارتهای گفتاری و بدنی کمک نمیکند بلکه از نظر احساسی و روانی به کودک کمک میکند تا کودک بتواند درک بیشتری پیدا کرده و از طریق آگاهی و تجربه مهارت های دیگر را نیز بدست آورد.


9. روش برقراری ارتباط از طریق تبادل تصویر ( PECS (

روش ارتباطی تبادل تصاویر (Pecs)، روشی نسبتا نوینی است که توسط آندرو باندی با همکاری لوری فراست تدوین و معرفی شد و به عنوان یک برنامه آموزش متناوب برای کودکان و بزرگسالان اتیستیک و سایر گروهمشکل ارتباطی بخصوص ارتباط کلامی دارند. این روش بر ارتباط و آموزش معنادار تاکید دارد چون معتقدند که یک شی معنی دار در فرد انگیزه وجود می آورد. هدف نخست از تدوین برنامه ارتباطی تبادل تصاویر، ایجاد، تقویت و توسعه نظام ارتباطی بین کودک و محیط پیرامونش است. پیش بینی می شود بعد از آموزش این برنامه کودک خواسته ها علاقه مندیهای خود را بشناسد و با استفاده از مبادله تصاویر تقاضای خود را مطرح و پاسخ مناسب را دریافت کند. این روش ضرور تا آموزش گفتار برای فرد اتیستیک نیست هر چند بعد از اتمام برنامه ممکن است گفتار کودک رشدی داشته باشد. روش ارتباطی تبادل تصاویر مثل سایر برنامه های آموزشی دارای دستورالعملی است. که عبارت اند از:

اجرای برنامه روش ارتباطی تبادل تصاویر دارای مراحلی به ترتیب زیر میباشد:
مرحله اول: کودک یاد میگیرد ارتباط درست را از طریق تبادل تصویری که دارای بالاترین ارزش تشویقی برای وی میباشد برقرار کند. هدف اصلی در این مرحله آموزش تقاضا می باشد.
مرحله دوم: کودک یاد میگیرد در برقراری ارتباط مصر و جدی باشد و بتواند فعالانه با توجه به خواست و نیاز خود به جستجوی تصاویر ارائه شده توسط مربی یا والدین بپردازد و برای برآورده شدن خواسته خود به طرف وی حرکت کند، هدف در این مرحله آموزش جستجوی فعالانه و مصرانه به کودک میباشد.
مرحله سوم: کودک یاد میگیرد که بتواند بین تصویر مطلوب و مورد نظر خودسایر تصاویر ارائه شده توسط مربی تمیز قائل شود. هدف در این مرحله آموزش تشخیص و تمییز بین تصاویر میباشد.
مرحله چهارم: کودک یاد میگیرد درخواست ها و نیازهای خود را در قالب جمله بیان کند بطور مثال من.... میخواهم استفاده کند.
مرحله پنجم: کودک یاد میگیرد به سوالی از سوی مربی پرسیده میشود (چه چیزی را میخواهی؟)  پاسخ دهد.
مرحله ششم: کودک یاد میگیرد به طور آزادانه و مستقلانه در مورد لوازم و اشیاء پیرامون اظهار نظر کرده و به سؤالات پاسخ دهد.


10. روش دومان - دلاکاتو

روش دلاکاتو یک نوع شیوه تحریک مغزی (بیش تحریکی و کم تحریکی) است توسط کارل دلاکاتو و گلن دومان به منظور کمک به افراد دچار آسیب مغزی تدوین و ارائه شده است. این روش ترکیبی از روش های درمانی مبتنی بر تحریک حواس جهت کمک به پردازش صحیح حسی است برنامه آموزشی ،دلاکاتو شامل تمرین های مربوط به حواس پنجگانه( دیداری، شنیداری، بساوایی، بویایی، چشایی) است که بعد از ارزیابی دقیق فرد مراجعه کننده متناسب با مشکلات حسی وی توسط فرد متخصص و آموزش دیده تجویز میشود.


11. برنامه ی آموزشی سان-رایز

برنامه سان رایز توسط دو نفر از والدین به نام های باری نیل کافمن و ساماریا نیل کافمن به منظور درمان پسرشان در سال 1983 تهیه و معرفی شد. درونمایه این برنامه به عنوان یک برنامه خانگی یا برنامه مبتنی بر خانواده است به این دلیل که خانواده ها پدر و مادر آگاهترین فرد به رفتار و علاقه مند یهای کودک خود هستند و با توجه به آن والدین سعی میکنند بازی هایی را ترتیب بدهند که متناسب با نیازها واستعدادها و علاقه مندی های کودک باشد این برنامه با توجه به این ویژگی ها، در اختیار صدها خانواده دیگر و حتی افراد حرفه ای درمانگر اتیسم در سراسر دنیا قرار داده اند. در روش سان رایز، والدین درمانگران اصلی و شکل دهنده به برنامه ی آموزشی هستند. در این برنامه به والدین آموخته میشود که به کودک خود عشق بورزند، به او احترام بگذارند و او را آنچنان که هست بپذیرند تا از طریق این پذیرش کودک خود را به برقراری رابطه ای دو جانبه در محیط آرام بخش خانه تشویق کنند.
برنامه سان رایز دارای پنج مرحله است و هر مرحله شامل چندین زیر مرحله است. سه مرحله نخست این برنامه عبارت انداز: ارتباط چشمی، ارتباط کلامی، توجه دوسویه، انعطاف پذیری با سازگاری و آمادگی برای یادگیری است. مراحل چهارم و پنجم علاوه بر ویژگی های سه مرحله نخست دارای مهارت هایی مثل آمادگی برای مدرسه یا سرکار رفتن و رفتن برای مدرسه و کار نیز هستند.


12. روش آموزشی هانن

روش هانن توسط مانولسون متخصص گفتار و زبان کانادایی طراحی شده است و معمولاً توسط گفتار درمانگر آموزش داده میشود برنامه مذکور برای کودکان دارای تأخیر زبانی ایجاد شده است و هدف از آن آموزش والدین و مربیان این کودکان به منظور مهارت های ارتباطی آنها میباشد یکی از اهداف برنامه آموزش والدین استفاده از رویکردهای یادگیری تجربی و شخصی میباشد که این رویکردها در رابطه با گسترش شیوه های ارتباطی کودکان با بهره گیری از موقعیت های روزمره ایجاد میشوند و هدف دیگر برنامه حمایت از والدین طی این فرآیند میباشد. روش هانن، والدین و همراهان کودک را تشویق مینماید که یادگیری زبان را در برنامه روزانه وارد ساخته طی فعالیت های روزانه فرصت های مناسب را جهت افزایش مهارت های زبانی بیابند. در طی این برنامه مراحل رشد زبان آموزش داده میشود و فنون خاص تقویت و گسترش زبان در هر مرحله توضیح داده میشود. برنامه هانن بویژه جهت استفاده کودکان مبتلا به اتیسم طراحی شده است طی این برنامه به والدین آموزشداده میشود که هنگام کار با کودک مبتلا به اتیسم از جملات کوتاه استفاده کنند و کلمات را با ژسته ای بدنی و علایم دیداری همراه نمایند تا معنا را بهتر بتوانند منتقل کنند. در واقع این شیوه مشابه شیوه ای است که ما هنگام گفتگو با فردی که دارای زبان مادری متفاوتی است استفاده میکنیم فرآیند روش هانن برای تشخیص زبان در کودکان را میتوان در سه حیطه خلاصه کرد:

روشهای درمانی مکمل

با وجود اینکه تشخیص زود هنگام و درمان زود هنگام اتیسم بهترین روش در کمک به این کودکان و درمان آنها است. برخی از والدین و محققین معتقدند که روش های درمانی مکمل دیگری نیز وجود دارند که میتوانند ارتباط کودک با دنیای اطراف و سایرین را بهبود بخشیده و رفتارهای آنها را بهتر کند در این شیوه درمانی غالبا به صورت فردی با کودک کار میشود و در برخی مراکز بخصوص به صورت جمعی کار میشود. در تمامی این روش ها افزایش قدرت ارتباط بهبود، روابط اجتماعی و افزایش اعتماد به نفس مورد نظر میباشند. روش های درمانی کمک میکنند تا کودک بتواند رابطه ای مفید و سازگارانه ای را با درمانگر خود و سایرین برقرار کرده و با آنها مأنوس شود


1.برنامه درمانی هیگاشی یا روش درمانی مبتنی بر فعالیت های روزمره

روش درمانی هیگاشی در مدرسه هیگاشی ،ژاپن توسط کیوکیتاها را بر روی تعدادی از دانش آموزان اتیستیک و سایر افراد با ناتوانی های جسمی و ذهنی اختلال های شخصیتی و اختلال های عاطفی مطالعه و بررسی گردید. درونمایه محتوایی این روش برگرفته از ورزش های رزمی متعارف در ژاپن است که عموما تمرین هایی را می دهد که به فرد کمک میکند در مهارت های روزمره خود بتواند به خوبی عمل کند. روش هیگاشی روشی مبتنی بر تمرین های روزانه فیزیکی برای افراد اتیستیک در رده سنی 3 تا 25 سال به منظور ایجاد نظم در زندگی افراد اتیستیک است. این معمولا به عنوان روشی مکمل در کنار سایر روش مورد استفاده قرار میگیرد


2.روش حیوان درمانی (اسب درمانی)

 در حیوان درمانی بیشتر اسب سواری و بازی با دولفین ها منظور نظر است. در این نوع درمان ها کودک توانایی هماهنگی عضلات و اندام ها را میتواند بدست آورد. همچنین احساس دوست داشتن و اعتماد به نفس نیز از فوائد این نوع درمان است. بر اساس نتایج حاصل از بررسی محققان آمریکایی برنامه ای تحت عنوان سوار کاری هفته ای برای اولین بار برای کودکان مبتلا به اتیسم انجام شد. این برنامه با توجه به علوم عصب شناختی و روانشناسی در قالب برنامه حرفه ای و زمانبندی شده تحت نظر متخصصان تدوین و معرفی شده است. در این برنامه کودکان با اختلال اتیسم هفته ای یکبار همراه با یک سوارکار ماهر برای مدت زمانی مشخص به سوارکاری میپردازند. محققان معتقدند این روش به دلیل ارتباط عمیقی که کودکان اتیستیک با اسب و اسب سوارکار برقرار میکنند بسیار کارآمد و موثر باشد. بر اساس گزارش های ارائه شده سوارکاری باعث میشود تا اعتماد به نفس، مهارت های گفتاری و ارتباطی آنها بهبود یابد. این امر به دلیل این که اکثر کودکان مبتلا به اتیسم معمولا حرف نمی زنند بسیار مفید است. همچنین سوارکاری و ارتباط با اسب به کودک نحوه ارتباط بدون کلامی را هم یاد میدهد.


3.اکسیژن درمانی

در بررسی های متعدد محققان به این نتیجه رسیدند که اکسیژن میتواند برای بهبود وضعیت افراد با اختلال اتیسم سودمند باشد. پژوهشگران در تحقیقی دریافتند که پس از 40 ساعت اکسیژن درمانی تغییرات مهمی در بهبود حال بیماران اتیستیک ایجاد شد. آن هایی که با این روش تحت درمان قرار گرفتند در مقایسه با گروه کنترل که با روش های دیگر آزمایش شدند از نظر تعاملات اجتماعی و ارتباطات فردی به طور قابل توجهی مهارت پیدا کرده بودند. این پژوهشگران گزارش کردند؛ هر چند نتایج به دست آمده ممکن است تاثیر بلند مدت در بهبود بیماری نداشته باشد اما با تحقیقات بیشتر میتوان به روش های درمانی امیدوار کننده و کارآمدتری دست پیدا کرد. فرضیه محققان بر این اساس است که اکسیژن میتواند به کاهش التهاب مغزی کمک کند و جریان اکسیژن را در بافته ای مغز بهبود بخشد. محققان تاکید کردند که اکسیژن درمانی در بهبود برخی دیگر از انواع اختلاله ای نرولوژیک تاثیرات مفید داشته است.


4. باغبانی درمانی

 باغبانی درمانی به عنوان روشی مکمل در کنار سایر روشهای درمانی و آموزشی توسط انجمن باغبانی درمانی آمریکا (AHTA) ، معرفی شده است. باغبانی درمانی موجب بهبود سلامت ذهنی ،جسمی سازگاری اجتماعی و آموزش انواع حرف و مشاغل می گردد. باغبانی درمانی موجب افزایش اعتماد به نفس، جمع گرایی، مهارت های حل مساله، جرات ورزی، مهارته ای حرکتی، وظیفه شناسی، مسئولیت پذیری،  مهارتهای خرید و فروش میگردد. انجمن باغبانی درمانی کانادا (CHTA) نیز باغبانی درمانی را روش بسیار مفید برای افراد با ناتوانی های گوناگون پیشنهاد میکنند. فعالیت و کار درمحیط آرام و سالم باغ و گلخانه فرصت های بی بدیلی را برای افراد اتیستیک از جهت تقویت انواع حواس و نیز یکپارچگی حسی پدید می آورد. همچنین افراد اتیستیک بعد از طی دوره های آموزشی و توانبخشی در محیط آرام میتوانند مسئولیت باغبانی مراکز مختلف اداری آموزشی درمانی و... بر عهده بگیرند.


5. روش ارتباطی آغوش گرفتن یا آغوش درمانی

 در این روش والدین یا مراقبان کودک بدون توجه به خلقیات کودک خود ( به طور مثال ،اضطراب ،مقاومت، پریشانی، گریه ها، جیغ کشیدن، لگد زدن، دعواها) سعی میکنند هر طوری شده با کودک خود ارتباط برقرار کنند و و به زور هم که شده کودک را بغل کنند و نگه دارند تا کودک آرام شود. این کار ممکن است یک ساعت طول بکشد و پدر یا مادر را از نفس بیندازد ولی در عوض در پایان این مدت مرحله ای از تماس جسمانی همراه با محبت آرامش و ملایمت بین کودک و پدر یا مادر آغاز میشود و کودک می آموزد نسبت به شما پاسخ دهد و ارتباط برقرار کند و آشکارا به تبادل عشق و محبت می پردازد. مارتا ولج در سال 1988 این روش تدوین و معرفی کرد روش آغوش درمانی دارای سه مرحله متوالی است. مرحله اول: مواجه شدن است به این ترتیب والد (مادر) و فرزند در موقعیتی قرار میگیرند که بتوانند همدیگر را بگیرند و بلافاصله با هم ارتباط چشمی ایجاد میکنند و سعی میکنند همدیگر را سفت بچسبند در این مرحله والد هست که سعی میکند همواره تماس چشمی را داشته باشد و کودک را سفت به خودش بچسباند و همراه با عواطف و احساسات این ارتباط ایجاد شده را ادامه دهد. کودک اتیستیک نیز به شدت مقاومت میکند و سعی میکند از بغل والد در رود. مرحله دوم: مرحله طرد کردن است؛ در این مرحله کودک سعی میکند با جیغ و قشقرق و جنب و جوش، والد را طرد و از این رابطه دور شود طرد و انکار از طرف کودک و اصرار مقاومت از سوی مادر تا آنجا ادامه می یابد که منجر به مرحله سوم: یعنی حل و فصل شود. در مرحله حل و فصل کودک سازگارتر میشود و نسبت به والد احساس عاطفی قوی پیدا می کند و ایجاد و حفظ رابطه عمیق محقق میشود.روش هدف درمان یعنی ایجاد و حفظ رابطه عمیق محقق آغوش گرفتن تا حدودی شبیه به روش یکپارچگی حسی و روش تعامل همه جانبه است. از این جهت شبیه به یکپارچگی است که به کودک در جهت سازگاری و غلبه بر نابهنجاری حسی (بیش با کم تحریک حسی( کمک میکند. و اینکه این روش می تواند به بهبود رفتارهای کلیشه ای و انزوای کودک کمک کند، تا حدودی کاربردی شبیه به روش تعامل همه جانبه دارد.


6. برنامه مشاوره بازی خانگی (PPHC)

برنامه مشاوره بازی خانگی، با استفاده از الگوی تفاوت های فردی رشد گرین اسپن،والدین را آموزش میدهد با این تفاوت که مبتنی بر بازی میباشد. این برنامه هشت تا دوازده ماه به طول می انجامد و برای کودکان هشت ماهه تا شش ساله طراحی شده است و غالبا برای بهبود نقایص زبانی مشکلات اجتماعی و رفتار کودکان به کار می رود. برنامه مذکور یک الگوی ساخت دار میباشد و هر ماه به مدت سه الی چهار ساعت ملاقات نظارتی خانگی را در بردارد. آموزش در هفت گام صورت میگیرد :

 البته پژوهشی مبنی بر تایید اثر بخشی مداخله مذکور صورت نپذیرفته است.


7.رویکرد ارتباط اجتماعی عملی

وتربای فنونی را برای آموزش ارتباط به کودکان مبتلا به طیف اختلال های اتیسم برمبنای یک رویکرد تحولی ارتباط عملی طراحی کرده است که با نام رویکرد ارتباط اجتماعی عملی شناخته میشود. برنامه مذکور یک برنامه جامع درمانی نیست، بلکه تمرکز اصلی اش بر تحول ارتباط اجتماعی عملی در کودکان زیر سه سال میباشد. در این رویکرد اهمیت آموزش دریافت های طبیعی زندگی استفاده از سبک تسهیل گرانه به جای سبک هدایتی مستقیم فراهم کردن فرصت هایی برای برقراری ارتباط و ارتباط های پاداش دهنده مستمر و مداوم مورد تأکید بسیاری قرار گرفته است. همچنین در این رویکرد فنون دیگری نیز استفاده میشود؛ از جمله اینکه تلاش میشود حمایت های محیطی را طوری تغییر دهد که محیط برای کودک قابل پیش بینی باشد و نیز به همسالان کودک آموزش میدهد که آغازگر ارتباط با کودکان مبتلا به طیف اختلالات اتیسم باشند و به آنها پاسخ دهند.


8.برنامه نوباوگان والدن

برنامه نوباوگان والدن به طور خاص برای نوباوگان مبتلا به اتیسم ایجاد شده است. برنامه مذکور بر اساس مدل مراقبت روزانه معمول ایجاد شده است و تمرکز خاصی بر استفاده از فنون رویدادی و شمول اجتماعی دارد. فنون رویدادی یکی از شیوه های تحلیل رفتار کاربردی است که از اصول رفتاری دریافت یادگیری معمول استفاده می کند. محیط عبارت است از اسباب بازیها و فعالیت هایی که به کودک تعلق دارند و بزرگسال در حقیقت درخواست ها و فعالیت های کودک را ادامه میدهد. برنامه بسیار ساخت دار است، و با استفاده از فعالیت های طرح ریزی شده روی اهداف فردی کار میکند. این برنامه کودکان عادی و کودکان مبتلا به اتیسم ۱۵ تا ۳۶ ماهه را در برمی گیرد. هیچگونه مطالعه تجربی کنترل شده در رابطه با این برنامه صورت نگرفته است. اما داده هایی که برنامه را ارزیابی کرده اند نشان داده اند که ۸۲ درصد نوزادان پس از اتمام برنامه از کلمات با معنی استفاده میکردند و ۷۱ درصد از کودکان در نزدیک شدن به کودکان دیگر پیشرفت نشان دادند.


9. هنر درمانی

هنر درمانی به عنوان یک شکلی از روان درمانی تعریف میشود که از اصول و ابزار هنر و و درگیر شدن در مراحل ایجاد یک اثر هنری در جهت درمان و یا آموزش و یا بهبود وضعیتی استفاده می کند. هنر درمان گر با کودک و نوجوان اتیستیک به روش خود ارتباط برقرار میکند و به آنها کمک میکند که از تنهایی و انزوای خود بیرون آیند و بر آن غلبه کنند و راهی بیابند که با حواس خود کنار آیند و از ارتباط با جهان پیرامون شان لذت ببرند. هنر موجب میشود تا این کودکان مجبور به لمس و ارتباط با طبیعت و محیط اطرافشان شوند این ارتباط به وسیله بروز دادن و به نمایش گذاشتن توان بالقوه تشویق و تقویت میشوند هنر درمان گر به فرد اتیستیک کمک میکند تا حواس خود را تجربه کند و از استفاده از آنها ابایی نداشته باشد و در اثر این تجربه عزت نفس خود را افزایش دهند. استفاده از زغال طراحی در کشیدن یک خط و یا حتی یک صورت به کودک امکان رهایی از احساس ترس و یا تنفر از رنگین شدن پوست به کودک را می دهد و یا در زمان مجسمه سازی سفالگری و کار کردن با گل رس دست کودک با گل آغشته میشود و به راحتی نیز نمیتواند از چسبندگی این گل ها رها شود و از طرفی شکل دادن گل ها از طریق لمس و ایجاد اشکال میتواند نقطه شروعی برای این کودکان باشد. موارد بسیاری در مورد استفاده از هنرهای تجسمی وجود دارد که میتوان در جهت بهبود آنها در درمان کودکان اتیستیک استفاده نمود.


10. موسیقی درمانی

 امروز موسیقی بعنوان روشی انتخابی برای درمان کودکان اتیستیک، بیش از پیش مطرح است. کودکان اتیستیک به دلیل ارتباطات کلامی بسیار محدود، رفتارهای قالبی و خود فرورفتگی ها به درمانهای رایج و متعارف روان پزشکی به دشواری پاسخ می دهند. برخی از موسیقی درمانگرها دریافتند که موسیقی میتواند وسیله ای مؤثر جهت برقراری ارتباط با کودکان اتیستیک باشد موسیقی از روش هایی است که کودکان اتیستیک با علاقه و رغبت به آن توجه نشان میدهند فعالیت های موسیقی غالباً یک تقویت کننده مؤثر در ایجاد پاسخ های متقابل و آگاهانه کودکان انیستیک است مانند افزایش تکلم، ایجاد پاسخ های شفاهی، افزایش تماس چشمی و رفتارهای مناسب اجتماعی بر اساس گزارش انجمن موسیقی درمانی آمریکا (AMTA) ، موسیقی درمانی در اغلب زمینه ها میتواند برای فرد اتیستیک تاثیر گذار باشد. در زیر به برخی از زمینه ها اشاره میشود:

11. کاردرمانی

بر اساس تعریف انجمن کاردرمانی آمریکا کار درمانی درمان ماهرانه ای است که به افراد کمک میکند تا به استقلال در همه جنبه های زندگی خود دست یابند. کاردرمانی کمک میکند تا مردم مهارت های حرفه ای لازم در زندگی را برای کسب استقلال و رضایت مندی در زندگی را بدست آورند. اغلب اوقات کاردرمانگران با افراد صدمه دیده برای کسب مجدد توانایی استفاده از دست ها در فعالیت های مختلف زندگی روزانه، توانایی نوشتن و مراقبت های شخصی کار میکنند. در مورد اتیسم، کار درمانگران امروزه بطور وسیعی دامنه فعالیت های حرفه ای خود را گسترش داده اند. در گذشته کار درمانگران ممکن بود برای مثال در زمینه بهبود مهارت نوشتن لباس پوشیدن و غیره در رابطه با کودکان اتیسم فعالیت نمایند. اما از آنجایی که افراد مبتلا به اتیسم کمبودهای اساسی در مهارت های شخصی و اجتماعی مورد نیاز برای یک زندگی مستقل دارند. کار درمانگران امروز شیوه هایی را برای رفع این نیازها بکار میبرند، برای مثال فراهم کردن مداخله هایی که به کودک کمک نماید تا به تحریکات حسی پاسخ مناسب را بدهد. این مداخله ها ممکن است شامل تاب دادن، برس زدن، بازی روی توپ مخصوص و تمام فعالیت هایی باشد که از طریق آن کودک بتواند بدنش را در فضا بهتر کنترل نماید.
- تسهیل فعالیت های بازی که تعامل و ارتباط با دیگران را آموزش می دهد و به آن کمک میکند. برای کاردرمانی در زمینه اتیسم میتوان از بازی درمانی های ساختار یافته به صورت ویژه و تخصصی استفاده نمود تا مهارت های هیجانی، هوشی و جسمانی را بهبود ببخشد.
- اتخاذ استراتژی هایی برای کمک به افرادی که از یک مرحله به مرحله دیگر در گذر هستند. برای یک کودک مبتلا به اتیسم ممکن است شیوه های مناسبی استفاده شود که بتواند جابجایی و انتقال از مدرسه به خانه را بهتر کنترل کند. در مورد یک فرد بزرگسال مبتلا به اتیسم این مساله ممکن است مهارت های شغلی و مهارتهای آشپزی را در بر بگیرد.
- استفاده از شیوه های تطابقی و استراتژیها برای جبران ناتوانی هایی بارز( برای مثال آموزش استفاده از کیبورد زمانی که آموزش نوشتن با دست امکان پذیر نیست و با انتخاب یک جلیقه سنگین برای افزایش تمرکز و غیره )علاوه بر این پزشک متخصص اطفال میتواند به والدین در شناساندن مداخله زودهنگام و قابل دسترس که از طریق مراکز توانبخشی و پزشکی ارائه میشوند کمک نماید. افراد بزرگسال اتیسم می توانند از طریق مراکز توانبخشی خصوصی و دولتی به کار درمانی دسترسی پیدا کنند.


12. گفتار درمانی

گفتار درمانی با آسیب شناسی گفتار و زبان رشته ای از علوم توانبخشی است که به بررسی ماهیت انواع اختلال های گفتار و زبان و نیز روش های تشخیص و درمان این اختلال ها میپردازد. زبان از دو بخش درکی و بیانی تشکیل شده و گفتار دارای چهار قسمت میباشد که عبارتند از: تولید، روانی ، صوت و تشدید. گفتار درمانگران به درمان کودکانی میپردازند که در فراگیری زبان مادری با استفاده صحیح از گفتار دچار مشکل هستند و نیز بزرگسالانی که به دلیلی توانایی گفتاری خود را از دست داده اند.